قطع عضو یا آمپوتاسیون چیست؟

قطع عضو یا آمپوتاسیون (Amputation)، یکی از اقدامات مهم و گاها غیر قابل اجتناب در پزشکی است که معمولاً در پاسخ به شرایط حاد یا مزمن انجام می‌شود. تروماهای شدید، بیماری‌هایی مانند دیابت، نارسایی‌های عروقی یا عفونت‌های پیشرفته از جمله دلایل اصلی این اقدام به شمار می‌روند.

به طور کلی باید گفت، تأثیر آمپوتاسیون در زندگی افراد صرفا محدود به جسمانی نیست. این اتفاق، زندگی فرد را از نظر روانی، اجتماعی و عملکردی تحت تأثیر قرار می‌دهد و نیازمند توجهی چند‌جانبه است. در برخی موارد، طراحی انواع پروتز برای عضو قطع شده، مثل طراحی پروتز پا زمانی که این اقدام به هر دلیلی روی پای فرد صورت گرفته، تا حدی به برگشت اعتماد به نفس از دست رفته او کمک می‌کند. همچنین، آشنایی با مراحل درمان و مراقبت‌های پس از عمل نیز در گذر از این بحران نه چندان راحت، تاثیر گذار است.

قطع عضو یا آمپوتاسیون چیست؟

در توضیح واضح این که آمپوتاسیون چیست، باید بگوییم که این عبارت به معنی حذف یک بخش کوچک یا تمام یک اندام در بدن در پی بروز اتفاقات مختلف از جمله، سانحه، حمله حیوانات و بیماری‌، گفته می‌شود. این عمل در علم پزشکی یکی اقدام مهم و گاهی حیاتی به شمار می‌رود و معمولاً در شرایطی صورت می‌گیرد که حفظ عضو ممکن نباشد.

هدف اصلی از انجام آمپوتاسیون، جلوگیری از گسترش آسیب یا عوارض خطرناک مانند گانگرن (مرگ بافت) است. در هنگام  عمل قطع عضو، جراح معمولاً برشی بالاتر از ناحیه آسیب‌دیده ایجاد می‌کند تا از بافت سالم و استخوان محافظت شود.  همچنین، در صورتی که فرد قصد استفاده از پروتز، مانند پروتز انگشت پا را داشته باشد، محل دقیق برش با توجه به این موضوع تعیین می‌شود تا امکان استفاده موثر از پروتز فراهم گردد.

علل قطع عضو کدامند؟

بیشترین موارد آمپوتاسیون در اندام‌های تحتانی و و بیشتر در مردان انجام می‌گیرد. در چنین مواردی، پزشک برای این که فرد تا حدودی بتواند استقلال خود را به دست آورد، استفاده از اندام‌های مصنوعی، مثل پای مصنوعی را به بیمار پس از قطع عضو پیشنهاد می‌کند. در ادامه با مهم‌ترین علل انجام این عمل را شرح خواهیم داد.

بیماری‌های عروقی 

انواع بیماری‌های عروقی مثل آترواسکلروز یا سخت شدن دیواره رگ‌ها، یکی از شایع‌ترین دلایل آمپوتاسیون به شمار می‌رود. این بیماری بیشتر در سنین بالا دیده می‌شود مهم‌ترین عارضه آن کاهش شدید جریان خون در اندام‌ها و در نهایت مرگ بافت‌ها یا همان نکروز است. قطع عضو در این حالت یک درمان به حساب می‌آید؛ چرا که باقی ماندن بافت مرده در بدن، زمینه‌ساز رشد باکتری‌ها و گسترش عفونت به جریان خون بوده و  می‌تواند تهدیدی جدی برای زندگی بیمار باشد.

دیابت

می‌توان گفت، دیابت یکی از اصلی‌ترین عوامل غیر تروماتیک در قطع عضو است درصد زیادی از آمپوتاسیون‌ها مربوط به این بیماری می‌باشد. کاهش حس، اختلال در خونرسانی و ایجاد زخم‌های مزمن در پاها در افراد مبتلا به دیابت بسیار شایع بوده و در مواقع عدم پاسخ این زخم‌ها به درمان، پزشک ناچار به قطع عضو برای جلوگیری از پیشرفت عفونت می‌شود.

انواع تروما ناشی از حوادث

تصادفات، حوادث شغلی، سقوط، یا آسیب‌های ناشی از انفجار می‌توانند باعث آسیب جدی به اندام شوند. در این حالت، در صورت قطع کامل یا جزئی اندام و یا تخریب شدن آن، در صورت بی فایده بودن بازسازی، پزشک علی رغم میل باطنی خود، با در نظر گرفتن جان بیمار، تصمیم به آمپوتاسیون می‌گیرد.  

تومورهای پیشرفته

برخی تومورهای استخوان یا بافت نرم در اندام‌ها، به‌خصوص اگر دیر تشخیص داده شوند، به حدی گسترش می‌یابند که امکان برداشتن آن‌ها بدون قطع عضو وجود ندارد. در این شرایط، آمپوتاسیون راهی برای کنترل بیماری و حفظ جان بیمار است.

ناهنجاری‌های مادرزادی

در برخی موارد، کودک با اندامی ناقص یا تغییر شکل‌ داده‌شده متولد می‌شود. گاهی حفظ این اندام تنها بی فایده است، بلکه روی حرکت و رشد مناسب کودک نیز تاثیر می‌گذارد. در این شرایط، قطع عضو ناقص و جایگزینی آن با پروتز مثلاً پروتز انگشت یا دست مصنوعی می‌تواند توانایی حرکتی فرد را به‌طور قابل توجهی بهبود دهد.

انواع قطع عضو

 به نقل از سایت معتبر healthline،

پزشکان معمولاً انواع قطع عضو را ابتدا به قطع عضو فوقانی و قطع عضو تحتانی تقسیم می‌کنند. منظور از قطع عضو اندام فوقانی انگشتان، مچ دست یا بازو بوده و قطع عضو اندام تحتانی شامل انگشتان پا، مچ پا یا ساق و ران پا می‌شود.

در حالت ایده‌آل نیز  اگر تنها راه حل برای شما قطع عضو باشد، پزشک با شما درباره‌ی محل مناسب قطع و گزینه‌های موجود برای پروتز (اندام مصنوعی) صحبت خواهد کرد.

 در ادامه، به برخی از اصطلاحات پزشکی رایج برای انواع مختلف آمپوتاسیون اشاره خواهیم کرد.

قطع اندام فوقانی (Upper Extremity Amputation)

• ترانس‌کارپال (Transcarpal): قطع یک انگشت یا بخشی از دست.
• قطع از مچ دست (Wrist Disarticulation): قطع عضو از ناحیه‌ی مفصل مچ.
• ترانس‌رادیال (Transradial): قطع عضو از زیر آرنج (در ناحیه‌ی ساعد).
• قطع از مفصل آرنج (Elbow Disarticulation): قطع عضو از محل مفصل آرنج یا در همان سطح.
• ترانس‌هومرال (Transfemoral): قطع عضو از بالای آرنج (در ناحیه‌ی بازو).
• قطع از مفصل شانه (Shoulder Disarticulation): قطع کامل بازو از محل اتصال به شانه.

قطع اندام تحتانی (Lower Extremity Amputation)

• قطع انگشت پا (Toe Amputation): برداشتن یک یا چند انگشت پا.
• قطع وسط پا (Midfoot Amputation): برداشتن انگشتان و نیمی از قسمت جلویی پا؛ پاشنه و مفصل مچ پا حفظ می‌شود. این نوع قطع عضو با عنوان ترانس‌متاتارسال آمپوتیشن (TMA) نیز شناخته می‌شود.
• قطع زیر زانو (Transtibial Amputation): که با نام دیگر قطع عضو زیر زانو نیز شناخته می‌شود.
• قطع از مفصل زانو (Knee Disarticulation): یا همان قطع از محل زانو، که شامل جداسازی کامل پا از مفصل زانو است.
• قطع بالای زانو (Transfemoral Amputation): قطع پا از ناحیه‌ای بالاتر از زانو (در قسمت ران).
• قطع از مفصل لگن (Hip Disarticulation): قطع کامل اندام از محل مفصل لگن.
• همی‌پلوکتومی (Hemipelvectomy): قطع کامل پا به‌همراه بخشی از استخوان لگن تا ناحیه استخوان خاجی (ساکروم).

آمادگی برای آمپوتاسیون

جراحی قطع عضو، تنها یک مداخله فیزیکی نیست؛ بلکه تجربه‌ای عمیقاً تأثیرگذار بر روان فرد نیز محسوب می‌شود. فردی که قرار است بخشی از بدن خود را از دست بدهد، به‌طور طبیعی با احساساتی مانند اضطراب، ترس، اندوه یا حتی خشم مواجه می‌شود. به همین دلیل، مشاوره روانشناسی به افراد قطع عضو یکی از مهم‌ترین مراحل آمادگی پیش از عمل به شمار می‌آید. در ارتوپدیک هلث، این مشاوره‌ها توسط متخصصان روانشناسی بالینی ارائه می‌شود تا بیماران بتوانند با آمادگی ذهنی بهتر با تغییرات پس از جراحی کنار بیایند. برخی دیگر از مهم‌ترین نکاتی که قبل از عمل قطع عضو باید به آن توجه کرد عبارتند از:

• صحبت با پزشک: درک دقیق از این که قطع عضو چیست، علت آن و مراحل بعد از جراحی به بیمار در کنترل احساس و حفظ روحیه‌اش کمک می‌کند.
• برنامه‌ریزی محیط خانه: توصیه می‌شود بیمار قبل از عمل، خانه را برای دوره بعد از جراحی آماده نماید. نصب نرده، استفاده از صندلی حمام یا حذف موانع اضافی در منزل می‌تواند از حوادث ناخواسته پیشگیری کند.
• تغذیه مناسب و آبرسانی: حفظ یک رژیم غذایی سالم و نوشیدن کافی آب به تقویت سیستم ایمنی و ترمیم بهتر بافت‌ها کمک می‌کند.
• ناشتا بودن و داروهای تجویزی: بسته به شرایط، ممکن است نیاز باشد بیمار از شب قبل از عمل ناشتا بماند و یا داروهای خاصی را با نظر پزشک مصرف یا قطع کند.
• آزمایش‌ها و ارزیابی‌ها:  برای بررسی وضعیت عمومی بیمار و اطمینان کامل از آمادگی او، قبل از عمل انجام آزمایش خون، تصویربرداری و معاینات بالینی انجام می‌شود.

قطع عضو چگونه انجام می‌شود؟ مروری بر جراحی آمپوتاسیون

همانطور که پیش‌تر اشاره شد، هدف اصلی جراحان در قطع عضو، حفظ حداکثری اندام سالم و برداشتن بافت‌های آسیب‌دیده یا بیمار است تا از عوارض جسمی و عملکردی جلوگیری شود. نوع روش انتخابی نیز معمولاً بر اساس شرایط بیمار، محل آسیب و برنامه آینده توانبخشی، از جمله استفاده از پروتز، تعیین می‌شود.

روش‌های رایج قطع عضو عبارت‌اند از:

قطع عضو استاندارد

 در این روش، اندام آسیب‌دیده برداشته شده و عضلات به استخوان باقی‌مانده متصل خواهد شد. پوست ناحیه نیز برای پوشش کامل و آماده‌سازی جهت نصب پروتز، بخیه زده می‌شود.

اُسئواینتگریشن (Osseointegration)

 یک ایمپلنت فلزی در داخل استخوان باقی‌مانده کاشته شده تا پروتز مستقیماً به آن متصل گردد. این روش تحرک طبیعی‌تری ایجاد کرده و فشار را از روی بافت نرم کاهش می‌دهد.

روتیشن‌پلاستی

 در این روش پیچیده، بخشی از اندام دارای تومور برداشته شده و بخشی از اندام پایینی (مثل مچ پا) پس از چرخش، به‌گونه‌ای به بدن متصل می‌شود که بتواند جایگزین مفصلی مانند زانو باشد. این روش امکان استفاده از پروتز و تحرک بهتر را به‌ویژه برای بیماران جوان مبتلا به سرطان استخوان، فراهم می‌کند. 

مراقبت‌های مورد نیاز قطع عضو

زمان بهبودی پس از قطع عضو به محل قطع و دلیل انجام آن بستگی دارد. به عنوان مثال اگر قطع عضو به‌دلیل بیماری‌های مزمن مانند دیابت یا بیماری‌های عروقی محیطی انجام شده باشد، روند بهبودی معمولاً طولانی‌تر خواهد بود؛ چرا که این بیماری‌ها خون‌رسانی و ترمیم زخم را مختل می‌کنند. همچنین، طبق یک تحقیق در سال ۲۰۱۸، بهبودی پس از قطع انگشت پا معمولاً سریع‌تر از قطع پای کامل است. 

نکاتی برای تسریع بهبودی می‌توان به آن توجه نمود عبارتند از:

• در دوره نقاهت دنبال کردن دستورالعمل‌های مراقبت از زخم الزامیست. زخم جراحی باید تمیز و خشک نگه داشته شود از خیساندن اندام و استفاده از کرم‌های بدون تجویز نیز خودداری گردد.
• داروهای تجویز شده، به‌ویژه آنتی‌بیوتیک‌ها را طبق دستور مصرف کنید تا از عفونت جلوگیری شود.
• در صورت توان، فیزیوتراپی را شروع کنید تا عضلات قوی بمانند و حرکت مفاصل حفظ شود.
• بالا نگه داشتن اندام، و اجتناب از آویزان ماندن اندام به کاهش تورم و آماده‌سازی برای انواع پروتز مثل پروتز دست کمک می‌کند.

عوارض آمپوتاسیون

قطع عضو می‌تواند با عوارضی همراه باشد، از جمله:

• درد اندام باقی‌مانده یا فانتوم
• عفونت محل جراحی
• کاهش تحرک یا تعادل
• انقباض عضلانی
• مشکلات روانی مانند افسردگی یا اضطراب
  
  

برای پیشگیری از این عوارض و بازگشت بهتر عملکرد، استفاده از پروتز مناسب مانند پروتز انگشت دست توصیه می‌شود. پروتز می‌تواند به بهبود عملکرد، کاهش فشار روحی و افزایش کیفیت زندگی کمک کند و از شدت عارضه‌های پس از آمپوتاسیون بکاهد.

کلام آخر

قطع عضو یکی از روش‌های درمانی مهم در پزشکی است که در شرایط خاصی همچون آسیب‌های شدید، عفونت‌های کنترل‌نشده، گانگرن، یا بیماری‌هایی مانند دیابت و سرطان به‌کار می‌رود. این فرایند بسته به ناحیه آسیب‌دیده، علل زمینه‌ای و وضعیت سلامت بیمار می‌تواند به شکل‌های مختلفی مانند قطع عضو از ناحیه انگشت، زیر زانو، یا حتی از مفاصل بزرگ‌تر انجام شود.

انواع مختلفی از رویکردهای جراحی برای آمپوتاسیون وجود دارد، از جمله قطع عضو استاندارد، اسئواینتگریشن، و روتیشن‌پلاستی؛ که هدف همگی آن‌ها حفظ بیشترین میزان از بافت سالم، کاهش عوارض و فراهم‌سازی شرایط مناسب برای نصب پروتز است. در این مسیر، ارتوپدیک هلث به‌عنوان یکی از مجموعه‌های تخصصی، می‌تواند با طراحی و ساخت پروتزهای شخصی‌سازی‌شده متناسب با نیاز و شرایط هر فرد، کمک شایانی به روند بازتوانی و بازگشت به زندگی عادی داشته باشد.